Andria Zafirakou, «Δίδαξε. Μπορείς; Τι χρειάζεται για να χτιστεί η επόμενη γενιά»

Γράφει η Αντωνία Γουναροπούλου

Το βιβλίο της Άντριας Ζαφειράκου Δίδαξε. Μπορείς; Τι χρειάζεται για να χτιστεί η επόμενη γενιά είναι ένα πολύ δυνατό ανάγνωσμα, ιδανικό πρωτίστως για εκπαιδευτικούς. Αυτοί είναι οι άνθρωποι που μπαίνουν στις τάξεις και στέκονται μπροστά σε ένα μικρό πλήθος μαθητών, επιφορτισμένοι με το καθήκον να τους διδάξουν – φυσική, μαθηματικά, γλώσσα, ιστορία, εικαστικά, καθένα από τα γνωστικά αντικείμενα που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα σπουδών. Τόσο στην Αγγλία όσο και στην Ελλάδα, οι καθηγητές μπαίνουν στις τάξεις τους εξοπλισμένοι με τις παιδαγωγικές σπουδές τους, με το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών και με εγχειρίδια προορισμένα να υποστηρίξουν τον καθηγητή στο έργο του. Υπάρχει όμως ένα μεγάλο πρόβλημα, μια δύσκολη πραγματικότητα την οποία συνήθως οι εκπαιδευτικοί βρίσκονται στην ανάγκη να αντιμετωπίσουν μόνοι τους, να αυτοσχεδιάσουν δοκιμάζοντας δικές τους λύσεις, δοκιμάζοντας, επίσης, τις ίδιες τις ψυχικές αντοχές τους: το μάθημα πολλές φορές είναι αδύνατον να γίνει σωστά και όλοι οι ωραίοι «στόχοι» που περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα σπουδών ηχούν λόγια κενά. Γιατί; Γιατί συχνά οι συνθήκες διδασκαλίας και μάθησης που επικρατούν στα σχολεία απέχουν πολύ από το να είναι οι ιδανικές. Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες που δεν αντιμετωπίζονται κατάλληλα, συμμορίες μέσα και έξω από τα σχολεία, μαθητές που έρχονται κάθε μέρα στο σχολείο αφήνοντας για λίγο πίσω τους ένα οικογενειακό περιβάλλον που μπορεί να είναι από οικονομικά ασθενές έως κακοποιητικό, πολυπολιτισμικές τάξεις από όπου λείπουν οι συνεκτικοί δεσμοί και, τέλος, σχολεία οργανωμένα με τέτοιο τρόπο ώστε αδυνατούν να υποστηρίξουν τους εκπαιδευτικούς στο έργο τους.

Στο Κοινοτικό Σχολείο του Άλπερτον όπου διδάσκει εικαστικά η Άντρια Ζαφειράκου, στον δήμο του Μπρεντ, έναν από τους πιο υποβαθμισμένους του Λονδίνου, υπήρχαν και υπάρχουν όλα αυτά τα προβλήματα. Στο βιβλίο της Δίδαξε. Μπορείς; καταγράφει αληθινές ιστορίες μαθητών της, καθένας εκ των οποίων την έφερε αντιμέτωπη με ένα διαφορετικό πρόβλημα, και ανακαλεί στη μνήμη της τον τρόπο με τον οποίο προσπάθησε κάθε φορά να ανταποκριθεί. Ένα από τα προτερήματα της αφήγησής της είναι η ειλικρίνειά της: κάποιες φορές, όσο κι αν προσπαθούν, οι εκπαιδευτικοί απλώς δεν καταφέρνουν να σώσουν τα παιδιά «τους». Ακόμα και αυτές οι περιπτώσεις όμως, όσο σκληρό και αν είναι, πρέπει να γίνονται αφορμές για προβληματισμό γύρω από τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου, γύρω από την περιοχή ευθύνης των εκπαιδευτικών, τη συνεργασία με εξωσχολικές υπηρεσίες κ.ο.κ.

Ένα θέμα έρχεται και επανέρχεται στις σελίδες του βιβλίου: η αξία που έχει η διδασκαλία των καλλιτεχνικών μαθημάτων, η δύναμή τους να ξεκλειδώνουν ψυχικά τραύματα και να τονώνουν την αυτοπεποίθηση παιδιών που, συχνά, μοιάζουν ακόμα και τα ίδια παραιτημένα από οποιαδήποτε διάθεση να διεκδικήσουν τη ζωή τους, να φανταστούν, έστω, τον εαυτό τους ικανό, να τολμήσουν να ονειρευτούν. Σε κάποια διαδικτυακή εισήγησή της το 2021, στο συνέδριο «The Children’s Media Conference, CMC 2021», η Άντρια, με το πάθος που φαίνεται να τη διακρίνει όταν μιλά για νέους ανθρώπους, είπε: «Θέλουμε οι νέοι άνθρωποι να έχουν φιλοδοξίες, να επιδιώκουν οτιδήποτε μπορούν να γίνουν». Λίγο αργότερα, στην ίδια εισήγηση, συμπύκνωσε την πεποίθησή της για την ανάγκη ενίσχυσης της ικανότητας των παιδιών να φαντάζονται, με ένα απόσπασμα από το έργο του Λιούις Κάρρολ Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε εκεί η Αλίκη: «“Δεν έχει νόημα να προσπαθώ” είπε η Αλίκη. “Δεν μπορεί κάποιος να πιστεύει αδύνατα πράγματα”. “Τολμώ να πω ότι δεν έχεις εξασκηθεί αρκετά” είπε η Βασίλισσα. “Όταν ήμουν στην ηλικία σου, πάντα έκανα εξάσκηση μισή ώρα τη μέρα. Μερικές φορές πίστευα μέχρι και έξι αδύνατα πράγματα πριν φτάσει η ώρα του πρωινού”». Η Άντρια Ζαφειράκου, με το βιβλίο της αλλά και με κάθε ευκαιρία, τονίζει διαρκώς τη δύναμη των εικαστικών, όπως και όλων των καλλιτεχνικών μαθημάτων, να καθιστούν τα παιδιά ικανά να φαντάζονται, να ονειρεύονται και να φιλοδοξούν. Και γι’ αυτό τον λόγο δεν συγχωρεί στην αγγλική κυβέρνηση τη θέσπιση και διατήρηση, από το 2013, του Αγγλικού Απολυτηρίου (EBacc): έναν δείκτη σχολικών επιδόσεων που λαμβάνει υπόψη τη βαθμολογία των μαθητών σε συγκεκριμένα μαθήματα του Γενικού Πιστοποιητικού: μαθηματικά, αγγλικά, φυσικές επιστήμες, μια σύγχρονη ή αρχαία ξένη γλώσσα και ιστορία ή γεωγραφία. Με αυτό τον τρόπο, οι μαθητές αποθαρρύνονται από την επιλογή καλλιτεχνικών μαθημάτων, η χρηματοδότηση αυτών των τελευταίων φτάνει να θεωρείται έως και περιττή, και ένα δραστικότατο παιδαγωγικό εργαλείο ενίσχυσης και έμπνευσης των μαθητών απλώς αχρηστεύεται.

Ας σημειωθεί, εδώ, ότι η Άντρια ασκεί μεν κριτική στο σύστημα αξιολόγησης σχολείων και εκπαιδευτικών στην Αγγλία, όμως την ίδια την αξιολόγηση τη θεωρεί απαραίτητη. Έχοντας μόλις διηγηθεί την περίπτωση ενός ευσυνείδητου και παθιασμένου καθηγητή φυσικής ο οποίος όμως αδυνατούσε να ανταποκριθεί στον διδακτικό του ρόλο, γράφει: «Έχω παρατηρήσει ότι, σε άλλες χώρες του κόσμου, από τη στιγμή που οι καθηγητές πιστοποιούνται ως επαγγελματίες, αφήνονται στην τύχη τους. Από μια άποψη ζηλεύω την αυτονομία τους, την ελευθερία τους στη λήψη αποφάσεων και τον σεβασμό που φαίνεται να συνοδεύει κάτι τέτοιο. […] Από την άλλη όμως, το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί εξακολουθούν να αξιολογούνται και μετά την τοποθέτησή τους στα σχολεία, καθώς και σε όλη τη διδακτική τους σταδιοδρομία, σημαίνει ότι κρατάμε το επίπεδο ψηλά». Και πιο κάτω, όταν εντέλει ο εν λόγω καθηγητής υποβάλλει την παραίτησή του για να στραφεί στην ενίσχυση των διδακτικών του προσόντων πριν επανέλθει: «Είναι πάντοτε κρίμα να χάνεις έναν καθηγητή, αλλά οφείλουμε να σκεφτόμαστε τους μαθητές». Για τους Έλληνες αναγνώστες, εκπαιδευτικούς ή άλλους, που ασχολούνται από διαφορετικές θέσεις ευθύνης με την εκπαίδευση, το βιβλίο Δίδαξε. Μπορείς; μπορεί να φανεί πολύ γόνιμο ως μήτρα προβληματισμού και διαλόγου γύρω από το φλέγον θέμα της αξιολόγησης.

Το 2018 η Άντρια Ζαφειράκου τιμήθηκε ως «η καλύτερη δασκάλα του κόσμου» με το Global Teacher Prize του Ιδρύματος Βάρκεϋ και το χρηματικό έπαθλο του ενός εκατομμυρίου δολαρίων. Με αυτά τα χρήματα, ίδρυσε τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό «Φιλοξενούμενοι Καλλιτέχνες» (Artists-in-Residence), ο οποίος φέρνει σε επαφή καλλιτέχνες με μαθητές στα πιο υποβαθμισμένα σχολεία της Αγγλίας – σκηνοθέτες, μουσικοί, ζωγράφοι, γλύπτες, εικονογράφοι και άνθρωποι όλων των δημιουργικών επαγγελμάτων μπαίνουν στις τάξεις και αναλαμβάνουν να διδάξουν μαθητές, οι καθηγητές των οποίων έχουν κρίνει ότι χρειάζονται μια ώθηση, είτε για να ενισχυθεί η παρουσία τους στο σχολείο είτε για να τονωθεί η αυτοπεποίθησή τους είτε, απλώς, για να κατανοήσουν ένα γνωστικό αντικείμενο που ως τότε τους ήταν αδιάφορο – όπως, για παράδειγμα, μια τραγωδία του Σαίξπηρ. Τα αποτελέσματα, όπως περιγράφονται στο βιβλίο, συνήθως είναι εντυπωσιακά: οι μαθητές μαθαίνουν, επειδή μέσα από την επαφή τους με έναν πραγματικό επαγγελματία, εν τέλει εμπλέκονται στη μαθησιακή διαδικασία.

Η ίδρυση αυτού του οργανισμού με τα χρήματα του επάθλου φαίνεται πως ήρθε να επισφραγίσει την πεποίθηση της Άντριας για την ανάγκη να ενισχυθούν τα δημιουργικά μαθήματα στα σχολεία – στους αντίποδες αυτού που συμβαίνει, που είναι η υποτίμησή τους. Ωστόσο, η ανάγνωση του συχνά συγκινητικού βιβλίου της Δίδαξε. Μπορείς; είναι βέβαιο ότι μπορεί να εμπνεύσει κάθε καθηγητή, οποιουδήποτε γνωστικού αντικειμένου, ώστε να επιδιώξει τον ίδιο στόχο: τη διαμόρφωση μιας επόμενης γενιάς με αυτοπεποίθηση, δημιουργικότητα, δυναμισμό και ικανότητα να σκέφτεται κριτικά, αφήνοντας στην άκρη, όταν χρειάζεται, άκαμπτους κανόνες.

Στην ελληνική έκδοση, αντί να «εξελληνίσουμε» το εκπαιδευτικό σύστημα του Ηνωμένου Βασιλείου –κάτι που κρίναμε ότι θα δημιουργούσε την ψευδή εντύπωση μιας κάποιας στενής αντιστοιχίας με το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα–, προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε μέσω σημειώσεων τους θεσμούς και τις θέσεις ευθύνης που αναφέρει η Άντρια. Θα γίνει κατανοητό ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο τα σχολεία λειτουργούν πολύ διαφορετικά, τόσο σε επίπεδο διεύθυνσης όσο και σε επίπεδο μαθημάτων. Όλες αυτές οι διαφορές, ωστόσο, θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν έτι περαιτέρω τον διάλογο γύρω από τον τρόπο λειτουργίας των σχολείων, το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, το ζήτημα της αξιολόγησης κ.ο.κ. στα καθ’ ημάς. Και αυτή συνιστά άλλη μία οπτική γωνία, από την οποία το βιβλίο Δίδαξε. Μπορείς; απευθύνεται σε όλους όσοι ενδιαφέρονται και προβληματίζονται για την κατάσταση της εκπαίδευσης σήμερα, τόσο στο εξωτερικό όσο και στη χώρα μας.

Η Αντωνία Γουναροπούλου είναι φιλόλογος και επιμελήτρια της ελληνικής έκδοσης.